Aleksandrovac – o imenu, geo položaju, kulturi i znamenitostima

Kako je Aleksandrovac dobio ime?

Za vreme vladavine Turaka Srbijom, i pored veoma teških uslova za opstanak, mala grupica Župljana želela je da ima svoju crkvu kako bi se kod iste mogli okupljaju, Bogu mole i sačuvaju svoje običaje i veru. Kada su uspevali sami da crkvena obeležja podignu, turske vlasti bi ih odmah po saznanju spaljivali i sa zemljom sravnjivali.

Ova grupica Župljana bila je uporna da podigne crkvicu. Imali su sreću da jednoga dana turskog bega zateknu dobre volje i on im je dozvolio da podignu crkvicu koja obuhvati jedna volovska koža. Župljani su odmah, sa zadovoljstvom prihvatili uslov koji im je beg postavio. Ubrzo su zaklali dobrog vola i od kože opkrojili neprekidnu oputu kojom su ogradili veliku površinu zemljišta na kome će se crkva graditi.

Kada su radovi beć podmakli, turski beg je iz radoznalosti došao da vidi koliko će crkva biti velika. Videvši da će crkva velika biti, shvatio je prevaru, više mudrost Župljana, ali nije želeo gradnju crkve zaustavi, jer je dao reč za njenu veličinu. Naravno, beg je mislio samo na površinu cele volovske kože.

Crkva je bila lepa, velika i jedinstvena na čitavom području. Oko nje se, ubrzo, počelo formirati naselje pa se počelo razmišljati i kako ime mestu da se nadene. Legenda kaže da je po volovskoj koži i mestu nadenuto ime – Kožetin.

Po drugom kazivanju, ovo mesto je nekada bilo poznato kao veoma pogodno za štavljenje kože za opanke i druge Kožarske proizvode. Štavljenje je vršeno pomoću ceđa i kreča u specijalnim jamama – serijama, kojih i dan danas ima. Postoji verovanje da je i po štavljenju koža mesto dobilo ime – Kožetin.

Prisutno je i treće kazivanje o dobijanju imena Kožetin. Sva mesta u vinorodnoj Župi započela su da se formiraju u vreme osnivanja srpske države pod Nemanjićima. Kada je nemanja podigao manastir Studenicu, on je Studenici svojom Poveljom dao mnoga imanja u Župi. Da bi radnici koji su radili na imanjima, u vinogradima, imali crkvu u kojoj će se bogu moliti, manastir Studenica je u ataru današnjeg Kožetina podigla svoj metoh. Crkva je ovde osvećena na Preobraženje. Ovom činu prisustvovao je veliki broj manastirskih radnika. I pored najbolje volje, jedan broj radnika nije mogao da odsustvuje sa imanja i prisustvuje osvešćenju crkve. Ovi koji su imali čast i sreću da prisustvuju osvešćenju crkve, kada su se na imanja vratili onda ovi što nisu bili stali su ih saletati pitanjima – kakva je, kolika je, je li crkva lepa…? I tada je neko odgovorio: „Crkva je lepa i velika ko Željin“. Legenda veruje da je od reči „ko Željin“ došlo do imena najpre Koželjin, a kasnije sažimanjem „lj“ u „t“ došlo se do imena – Kožetin.

Iz jednog dokumenta Arhiva Srbije (As – MUD – P – X – 113 – 1882), građani varošice Kožetin pišu Milanu Obrenovića, kralju Srbije, 27. maja 1882. godine, gde između ostalog kažu i sledeće:

„Vaše veličanstvo, premilostivi gospodaru, vreme nosi breme, a vreme i menja breme!

Vreme je bilo kada su naši preci i njihovi sveštenici morali se kriti od turskog zuluma po planinama i gudurama i tamo podizali hramove i bogomolje, pa makar koliki oni bili samo da sačuvaju veru i da neugine pravoslavlje. Tada i u to vreme ovdi u Kožetinu naši stari pričaju da su Turci crkvu raskrili i u nekoliko razorili, no mučeni narod sa sveštenstvom ipak da bi veru sačuvao, pokrio je istu goveđom kožom i u njoj se pričešćivao, po čemu se ovo mesto i prozvalo Kožetin“

Posle oslobođenja kruševačke nahije od Turaka, u narodni sud u Kruševcu, iz Kožetina je izabran Ilija Bogosavljević.

Kožetin je 1. marta 1880. godine proglašen za varošicu, a 19. juna 1882. godine, po Aleksandru Obrenoviću, Kožetin je promenio svoje ime u Aleksandrovac.

Imajući u vidu značaj Kožetina u prošlosti Župljani su bili opet učinili veliki gest – zadržali su i ime Kožetin, za neselje koje se nalazi u produžetku Aleksandrovca.

Legendu kazivali: Lazar Marjanović, učitelj u penziji iz Trnavaca, Milutin Andrejić, učitelj u penziji iz Aleksandrovca i Stojan Todorović, istraživač istorijske građe iz Kruševca

Geografski položaj Aleksandrovca

Kulturni život Aleksandrovca

Kulturni život, pa prema tome i kulturna istorija Aleksandrovca imali bi, u kondicionalnom smislu, svoje tanke početke u dvema decenijama krajem devetnaestog veka, kada se, postepeno, i na temeljima školskog sistema i školske zgrade, u kojoj su se najčešće na svetosavskim zabavama, okupljali đaci, učitelji, građani i seljani male varoši i okoline. Iako skrajnut, bez direktnih saobraćajnih veza sa Kruševcem, pa potom Beogradom, Aleksandrovac uz sve brojnije školske naraštaje, dobija novine, publikacije, povelje i heraldiku, a devedesetih godina i prvu knjižaru, u kolonijalnoj radnji Nikole Milosavljevića Džambasa. Popularna knjiga, romantičarskog sadržaja, ulazi u sve trgovačke i zanatlijske kuće, a Narodna biblioteka, zvanično, otvara svoja vrata, ubrzo posle legalizacije Aleksandrovca.

Od kraja prošlog stoleća, do Balkanskih ratova i Prvog svetskog, pored sve vitalnijeg prosvetnog života grada i okoline, brže i organizovanije raste i grana se kulturni život. Trgovačke i zanatlijske zabave, imaju karakter kulturnog sadržaja i umetničkih detalja, a studenti i oficiri, poreklom iz Župe, donose i pozorišne, književne, pa čak i filmske senzacije. Narodne radinosti i veštine (ćilimarstvo, rezbarstvo, klesarstvo, itd) doživljavaju i privatnu i društvenu prezentaciju. Savremena, već uznapredovala arhitektura i građevinarstvo ulepšavaju i vitalizuju grad, a prestonički “imidž” predstavlja zdanje pop Marka Bogdanovića, u kojoj je danas bogat arheološki i etnološki materijal.

Između dva Svetska rata raste broj privatnih biblioteka, a Srpska književna zadruga, matica srpskog naroda, ima blizu sto pretplatnika. Pored Narodne, osniva se i brzo uvećava književnim fondom, Školska biblioteka. Zdravstveno prosvećivanje i osnivanja Poljoprivredne škole i Radeničke, neguju i oblikuju kulturno-prosvetne manifestacije predanog i dostojnog rada stotine građana bliskih magistrali narodne kulture i stvaralaštva. Iako bez kontinuiteta, Amatersko pozorište u Aleksandrovcu obraduje građane sa četiri ili pet predstava godišnje. Bioskop “Braće Simića”, od tridesete godine, prikazuje najnovije, najpre neme filmove sa “ciganskom muzikom”, iz Kožetina, a potom zvučne koji u mali gradić, naoko “bogu iza leđa” dovodi jednu Gretu Garbo, Morisa Ševalijea, Trevor Hauarda, Ramon Novara, mladu Bet Dejvis, Klerk Gebla…

Prosvetni, privredni, kulturni i zabavni život Aleksandrovca ima sve veće i svetlije mesto u medijima, onoga vremena i već uznapredovale tehnike. Stanislav Vinaver 1926. prolazi kroz mali grad ili prestonicu Župe, i zapisuje umetničku reportažu, a Veljko Milićević, urednik “Politike” u putopisu “Putovanje kroz Srbiju” posvećuje putopisni esej o čudesnom vinogradarskom amfiteatru oko kožetinske crkve. Umetnički i prosvetni život posebno, podvižnički, i organizovano vode legendarni učitelji Milutin i Jovanka Andrejić. Njima se pridružuju studenti našeg porekla, činovnici, sveštenici, zanatlije, da bi priličili svečanosti, pripremali pozorišne predstave, i razvijali zanimanje za slikarstvo, sa raskošnim “naivističkim” motivima. Sve češće Aleksandrovac posećuju knjižarski akviziteri, koji odlaze iz varoši trljajući ruke, jer su, za kratko vreme, rasprodali sve knjige svetske i domaće klasične književnosti. Pored konvencionalnih “zabava”, kulturno-umetničkih svetkovina, održavaju se balovi i folklorni spektakli. Godine 193x. za Mis Vrnjačke banje i Srbije, proglašena je lepotica iz Aleksandrovca, Kaja Popović, dok je prva pratilja takođe iz Aleksandrovca, Lilja Petrović.

Godine okupacije 1941.-1945. pri Crvenom krstu, deluje uglavnom studentskog sastava Amatersko pozorište, koje, u kafanskim salama igra Nušićeve komedije i “pisrbe” kao što su “Seoski lola” i “Devojačka kletva”. Prvih meseci oslobođenja gotovo iz noći u noć, Kulturna ekipa Grupe korpusa Peka Dapčevića, izvodi šarene i kombinovane programe, sa skečevima, prizorima iz borbe i folklornim “hepeninzima”. U centru grada se postavlja široko filmsko platno, tako da se najčešće prikazuju sovjetski ratni filmovi, i naši, tek upriličeni domaći dokumentarci. Ubrzo kulturni život zamire, zaostaje, da bi se pravi polet osetio šezdesetih kada počinje velika izgradnja i procvat ukupnog života i berićetnog standarda. Obnavlja se rad Narodne biblioteke i Amaterskog pozorišta, kome će desetak sezona, neporecivi obol davati i Dr Milan Milošević Žare i Života Bekrić i Milosav Mirković-Buca. Sa prerastanjem Osmogodišnje škole u Gimnaziju, i sa Poljoprivrednom srednom školom, uvećava se nastavnički kadar, koji svesrdno učestvuje u kulturnom i zabavnom životu Aleksandrovca i Župe.

Sa izgradnjom i otvaranjem Doma kulture, najzad, svi oblici kulturnog života i umetničke produkcije dobijaju široko i funkcionalno mesto. I manifestacija “Župska berba” remorkira zanimljive i posećene manifestacije: pozorišne, slikarske, folklorne, zabavne, a filmovi se prikazuju tokom cele nedelje.

Aleksandrovac postaje sustvaralačka arena umetnika iz Beograda, Kruševca, Kraljeva, Kragujevca. Na književnim večerima gostuju: Dušan Matić, Tanasije Mladenović, Mira Alečković, Desanka Maksimović, Stevan Raičković, Milić od Mačve, a Književni klub okuplja sve mlađe pesnike i pesnikinje. Zavičajni muzej dobija dostojnu zgradu legendarnog istoričara, istraživača, etnologa i neimara muzejske kulture u Župi, profesora Miloslava Bondžića. Muzej uspostavlja tvoračke veze sa Srpskom akademijom nauka i umetnosti, koje kulminiraju Simpozijumom, trodnevnim, o proslavi Osam vekova Župe Rasine sa reprezentativnim dizajnom koji je svekoliko ukrasio grad.

Iz nedara narodne, rustikalne, “naivističke” produkcije izrastaju vrsni, osobeni umetnici, prevaziđenog lokalnog značaja, slikar japanske tehnike Sava Poljanski, i vajar-rustik Stanislav Pavlović-Šuki. Iva Knežević, građanin nekolikih darova otvara galeriju “Sveti Luka”, izlažući i sam svoja ulja i crteže, sa motivima iz župskih poljana i stare aleksandrovačke čaršije. Arhaičnom zabavnom životu takozvanih “Zabava” sada najčešće doprinose Lovačko udruženje i Šoferski stalež, a festival folklornih ansambala iz Srbije, Bugarske, Rumunije, Rusije, održava se svake godine u mesecu septembru.

Znamenitosti Aleksandrovca i Župe

U ovom kraju se nalaze mnogi stari manastiri – ostaci manastira Drenča iz 14. veka i manastira Rudenice iz 15. veka, kao i ostaci srednjovekovnog naselja Koznik, udaljenog od Aleksandrovca samo 10 km.

 Manastir Rudenica

Manastir Rudenica nalazi se između Trstenika i Aleksandrovca, nešto južnije od Veluća. Podigli su ga vlastelin Vuk i njegova žena Vukosava, za vlade despota Stevana, oko 1410. godine. Manastir pripada moravskoj školi i veoma podseća na crkvu Lazaricu u Kruševcu, a bio je u ruševinama do 1938. godine, kada je delimično obnovljen. Manastirske freske, za koje je karakteristično što su posvećene despotu Stevanu umesto Isusu Hristu, prikazuju despota, njegovog brata Vuka i ktitorski bračni par. Živopis je radio slikar Teodor, koji je zapisao svoje ime na zidu u oltarskom delu crkve.

Manastir Drenča

U selu Drenči, 3 km severno od Aleksandrovca, nalaze se ruševine stare crkve koju narod zove “Dušmanica”. Manastir je podigao monah Dorotej sa sinom Danilom 1382. godine. Po ostacima plastične dekoracije i načinu zidanja vrlo je sličan Veluću i Rudenici, a svojom arhitekturom pripada moravskoj školi. Crkva ima trolisnu osnovu kombinovanu sa upisanim krstom, kube na četiri slobodna stupca; trodelnu istočnu apsidu sa posebnim odeljenjima za proskomidiju i đakonikon. Nekada je unutrašnjost crkve bila ukrašena freskama, ali danas od njih nema ni traga.

Manastir Svetih besrebrenika Kozme i Damjana, Pleš

Manastir se nalazi uu selu Pleš, u gornjem toku reke Rasine, u predelu nad kojim dominira grad Koznik,  srednjovekovno utvrđenje u narodu još poznato kao Jerinin grad.

Podizanje manastira se smešta u početak XV veka, a predanje ga pripisuje lozi Nemanjića.

Po predanju, velika poplava obližnje Rasine 1901. je oštetila konak i crkvu, pa manastir ostaje bez monaštva. Godine 1939. meštani sela Pleš su, na temeljima stare crkve, podigli manju crkvu.
Sadašnja crkva i konak izgradjeni su izmedju 1996. i 2003. Od tada je manastir ponovo aktivan.
Manastirska slava su Sveti Vrači 14. jul.

Zavičajni muzej Župe u Aleksandrovcu

Zavičajni muzej u Aleksandrovcu nalazi se u centru grada, u Kući popa Marka. Muzej danas čuva zbirku od skoro 300 arheoloških, istorijskih i etnografskih predmeta, kao i fotografija. Najvredniji eksponati su četiri neolitske statue iz vinčanske kulture, pronađene u Vitkovačkom Polju. Statue su delo prvih zemljoradnika koji su živeli u ovom kraju pre gotovo 6000 godina.

Muzej takođe ima nekoliko vrednih eksponata iz kasnijih perioda, uključujući i rimsku vojnu bronzanu sekiru i opasač, pronađene u Ivkovoj kući.

Iako nije deo stalne postavke, u muzeju se nalazi i bogata zbirka predmeta iz tipičnog župskog seoskog domaćinstva 19. veka. O ovim predmetima svedoči zbirka fotografija koje prikazuju razvoj Župe od kraja 19. veka do savremenog doba.

Muzej vinarstva i vinogradarstva u Aleksandrovcu

U starom podrumu Poljoprivredne škole nalazi se muzej posvećen istoriji vina i vinograda u Srbiji. Zadatak muzeja je da naučnim radom i vođenjem javne evidencije dokumentuje istoriju vina i vinograda Srbije, kao i da čuva, izlaže i predstavlja tu istoriju javnosti.

Stari grad Koznik

Ostaci srednjovekovnog župskog grada Koznika leže na kupastoj planini iznad plodne doline reke Rasine, 8 km zapadno od Aleksandrovca. Ovaj grad iz 15. veka se vezuje za ime velikog čelnika Radiča Postupovića. Podignut na mestu gde je verovatno već i u antičko doba postojalo utvrđenje, Koznik danas ima očuvane zidove sa tri četvrtaste kule velikih razmera i sa nekoliko manjih, kao i tragove podgrada sa ostacima jedne kule.

Stara vinogradarska naselja (Poljane)

U Župi ima dvadeset i dve “poljane”. Kažu da su dobile ime otuda što su podignute u atarima izvan sela na polju i bile isključivo namenjene vinogradarstvu, pa ih je narod prozvao “poljanama”. U prizrenskom vinogradarskom području, Podrimlju, oko Velike Hoče i Orahovca zvale su se “Vince”, a u Negotinskoj Krajini “Pivnice”. Posle pojave filoksere, mnogi stari vinogradi su propali pa su i takva naselja nestala gotovo svuda, osim u Župi. Da bi se sprečilo dalje propadanje ovih etno celina pred naletom ubrzane urbanizacije, jedan broj objekata i starih podruma u njima, posebno u poljani Lukarevina, restauriran je i zakonom zaštićen. Njihova arhitektura je živopisna, naročito podrumi sagrađeni od kamena, brvna i talpi. Svaka poljana ima svoje specifičnosti; to su jedinstvena naselja u Srbiji, a istovremeno su sastavni deo pejzaža župskog vinogorja.